W jaki sposób rozmawiać z dzieckiem na temat obecnej sytuacji pandemii?
Obecny czas pandemii to trudny okres dla nas wszystkich. Ciężko jest pogodzić się ze zmianą świata, jaki nas otacza, zmianą naszej codziennej aktywności (rutyny), koniecznością izolacji, obawą przed tym, co jest i co będzie dalej. Takie same zmiany dostrzegają dzieci i mogą doświadczać podobnych obaw, czuć strach przed autentycznym wrogiem i zagrożeniem, jakim jest rozprzestrzeniający się wirus.
W takiej sytuacji warto podjąć kroki, by pomóc dzieciom poradzić sobie z tą sytuacją, a przy okazji być może pomóc też sobie.
1. Obserwuj reakcje i zachowania swojego dziecka:
- Czy jego zachowanie zmieniło się od kiedy pojawiła się pandemia?
- Stawia wiele pytań czy raczej się izoluje, unika kontaktu?
- Jak radzi sobie z obecną sytuacją?
- Czy wchodzi w rolę obrońcy dorosłych i (by nas dodatkowo nie martwić) udaje, że wszystko jest dobrze?
- Czy coś podczas zaistniałej sytuacji sprawia mu największy kłopot, a jeżeli tak to co i dlaczego?
Obserwacja ta pozwoli na adekwatne przygotowanie się do rozmowy z dzieckiem, poznanie obszarów, które warto poruszyć w rozmowie. Należy mieć na uwadze, że jeżeli dziecko nie prezentuje bezpośrednio swoich obaw, to nie zawsze oznacza, iż się nie martwi.
2. Obserwuj swoje reakcje i zachowania:
- Czy dziecko powiela Twoje reakcje, zachowania, obawy, lęki?
- W jaki sposób radzisz sobie z obecną sytuacją? Czy to radzenie sobie jest adaptacyjne i godne naśladowania przez dziecko? Czy dziecko powiela Twój schemat radzenia sobie w obecnej sytuacji?
- Czy udajesz, że wszystko jest dobrze, by nie stresować dziecka? – Dzieci doskonale znają swoich rodziców i zazwyczaj odczytują, kiedy starasz się coś zamaskować, ukryć przed nimi. Prawda jest taka, że często wiedzą więcej, niż się dorosłym wydaje, ale odbierają to poprzez swoje dziecięce schematy poznawcze. Tuszowanie i robienie „dobrej miny do złej gry” może być niebezpieczne i doprowadzić do parentyfikacji – dziecko wejdzie w rolę dorosłego, by chronić swoich rodziców, a to ono potrzebuje ochrony i wsparcia z ich strony, w tym trudnym czasie.
- Czy w Waszym domu stale wybrzmiewają rozmowy na temat koronawirusa i jego skutków? Czy cały czas włączone są środki masowego przekazu informujące na temat nowych przypadków zarażenia i przypadków śmiertelnych? Stałe bombardowanie się negatywnymi informacjami nie sprzyja zachowaniu zdrowia psychicznego. Najlepiej jest wybrać jedną godzinę/porę dnia, w której będziemy dostarczali sobie świeżych informacji z kraju i ze świata na ten temat, by nie przeciążać się tymi informacjami. Mamy niewielki wpływ na to, co się dzieje w Polsce i na świecie, dlatego zamiast się na tym skupiać i tym przejmować należy poświęcić czas, by ustrzec siebie i swoich bliskich przed zarażeniem, bo na to akurat mamy wpływ.
- Czy unikasz zdobywania informacji i rozmów na ten temat? Taka opcja też jest niebezpieczna, ponieważ brak informacji sprawia, że mamy poczucie zagubienia, nie wiemy jak należy postępować. Tłumienie emocji i udawanie, że nic się nie dzieje, może mieć tak samo negatywne skutki, jak nadmierne przejmowanie się zaistniałą sytuacją. Szukanie niezbędnych informacji jest jednym z konstruktywnych sposobów
radzenia sobie ze stresem. Z kolei strategia oparta na unikaniu nie przynosi pozytywnych rezultatów, nie daje nam środków, które zminimalizowałyby stres.
- Czy nieświadomie przekazujesz dziecku swoje lęki i obawy lub złość dotyczącą sytuacji i ograniczeń jakie obecnie panują? Dzieci często są odbiciem swoich rodziców, naśladują i modelują zachowania znaczących dla nich osób dorosłych. Lęk bardzo szybko się udziela i rozprzestrzenia, podobnie jak wirus. Trzeba temu zapobiegać. Najpierw naucz się panować nad swoimi emocjami i ujarzmij je, a dopiero potem możesz dawać odpowiedni wzór dzieciom i rozmawiać z nimi na ten temat. W tym celu zauważ co czujesz, przyznaj się do tego i zastanów, co mógłbyś zrobić, żeby zmienić te nieprzyjemne emocje na nieco bardziej sprzyjające Twojemu dobremu samopoczuciu. To samo rób w celu zredukowania negatywnych emocji doświadczanych przez dziecko. Pamiętaj jednocześnie, że dziecko jest odrębną jednostką ludzką i nie musi doświadczać wszystkiego, w ten sam sposób co Ty, dlatego tak ważna jest jego uważna obserwacja i adekwatna interwencja, w razie potrzeby.
3. Przygotuj się do rozmowy z dzieckiem na ten temat – korzystaj z rzetelnych źródeł wiedzy na temat koronawirusa i choroby Covid-19, którą on wywołuje. Wiedza daje poczucie kontroli i panowania nad sytuacją. Dowiedz się dużo na temat:
- sposobów zapobiegania zarażeniu;
- zasad higieny;
- zasad kwarantanny domowej;
- liczby chorych w powiecie, w którym się mieszka i osób, które zmarły;
- możliwych dróg zarażenia się wirusem;
- istoty pozostania w domu i ograniczania kontaktów z rówieśnikami, rodziną oraz innymi ludźmi itp.
4. Czuj się na tyle kompetentny w tej sprawie, by móc na spokojnie, bez lęku rozpocząć rozmowę z dzieckiem i bądź w gotowości do odpowiedzi na pojawiające się ze strony dziecka pytania.
5. Jeżeli dziecko nie wyraża ochoty lub chęci rozmawiania na ten temat zgódź się na to, jednocześnie zapewniając, że w każdej chwili jesteś otwarty i gotowy na taką rozmowę. Powiedz, że jest ona ważna także dla Ciebie.
6. Podczas rozmowy spraw by uwaga Twoja i dziecka była skupiona wyłącznie na Waszym dialogu:
- poinformuj wcześniej, że chciałbyś porozmawiać, podaj temat rozmowy i wyznacz określoną porę (np.: po obiedzie), by na spokojnie każdy mógł dokończyć wykonywaną czynność i nie złościł się, że jest odrywany od zajęć (umożliwi to pełne zaangażowanie się każdego w daną rozmowę i uniknięcie celowego przyspieszania jej przebiegu);
- wyłącz wszystkie „rozpraszacze uwagi” np.: radio, telewizor, komputer;
- rozmowę postaraj się rozpocząć w momencie, w którym każdy z domowników będzie w stanie wziąć w niej udział.
7. Zapytaj dzieci, co wiedzą i co sądzą na dany temat, jakie odczucia przez nich doświadczane, są z tym związane. Jeżeli dziecko nie chce się wypowiedzieć nie naciskaj. Wtedy sam rozpocznij rozmowę o swojej wiedzy na temat koronawirusa i odczuciach. Być może to otworzy dziecko na kontakt, a nawet jeżeli nie, to chociaż zobaczy ono problem z innej perspektywy i będzie mogło zainspirować się usłyszanymi przemyśleniami oraz pomysłami, jak radzić sobie w danej sytuacji.
8. Opowiedz dziecku o swoich obserwacjach, poczynionych na temat jego sposobu funkcjonowania w danej sytuacji. Nazywaj emocje, których dziecko może doświadczać.
9. Dementuj (w sposób łagodny, spokojny i opanowany, ale stanowczy) informacje nieprawdziwe, jeżeli takie pojawiają się w wypowiedziach dziecka, jednakże dopiero po tym, gdy dziecko skończy swoją wypowiedź.
10. Przeprowadź z dzieckiem „burzę mózgów” na temat sposobów radzenia sobie z pojawiającymi się emocjami (opowiedz jakie są twoje sposoby radzenia sobie np.: z lękiem – przytulenie się do kogoś, pogłaskanie kota/psa, czytanie książek, oglądanie komedii, gra na instrumencie, zadzwonienie do kogoś i rozmowa z nim itp., a także zapytaj co pomaga lub pomogłoby dziecku; można też np.: zagrać w grę „kto wymyśli więcej”, albo „kto zapamięta więcej” przytoczonych podczas rozmowy sposobów radzenia sobie w zaistniałej sytuacji itd.).
11. Bądź moderatorem prowadzonej rozmowy, postępuj elastycznie, dostosuj się do tego, co komunikuje dziecko, ale jednocześnie przed przystąpieniem do rozmowy postaraj się zapamiętać lub wypunktować sobie kwestie, które wg Ciebie są ważne do poruszenia z dzieckiem.
12. Mów dzieciom prawdę na temat obecnej sytuacji, ale w sposób adekwatny do wieku dziecka i tylko w zakresie niezbędnym do zminimalizowania jego obaw, ponieważ jeżeli czegoś nie rozumiemy, to wydaje nam się to gorsze niż może być w rzeczywistości. Nie zostawiajmy przestrzeni do tego, by dziecko sobie coś samo dopowiadało, bo to może kreować większy niepokój. Dziecko czuje, że dzieje się coś niedobrego, nie okłamuj go, udając, że wszystko jest jak zwykle. Jednocześnie Twoja wiedza powinna być większa niż to, co bezpośrednio przekażesz dziecku, by nie zasypać go nadmiarem informacji i nie przytłoczyć. Używaj prostego języka, mów konkretnie, trzymaj się faktów.
13. Jeżeli nie znasz odpowiedzi na pytanie dziecka, to przyznaj się do tego i zaproponuj wspólne poszukiwanie odpowiedzi w rzetelnych źródłach (wersja dla starszych dzieci) lub powiedz, że poszukasz odpowiedzi na ten temat i wtedy chętnie odpowiesz dziecku (wersja dla młodszych dzieci). Szczere uznanie, że nie wszystko wiemy, wbrew pozorom pokazuje, że jesteśmy kompetentni, godni zaufania, mamy dobre zamiary i nie chcemy nikogo wprowadzić w błąd oraz wzmacnia więź.
14. Minimalizuj niepokój dziecka dwutorowo – dostarczając rzetelnych informacji na ten temat, jednocześnie informuj, że jeżeli będzie przestrzegało odpowiednich reguł i zasad będzie bezpieczne.
15. Postaraj się znaleźć wspólnie z dzieckiem jakieś pozytywne aspekty zaistniałej sytuacji np.:
- macie teraz więcej czasu, by spędzać go ze sobą;
- możecie zrobić coś, na co nigdy nie było czasu (np.: wspólnie upieczcie ciasteczka, pizzę, nauczcie się czegoś nowego, pograjcie w gry planszowe, nadróbcie szkolne zaległości, powtórzcie tematy, które sprawiają dziecku trudność, wdrażajcie dziecko do wypełniania obowiązków domowych);
- więcej swobody w wyborze wykonywanych aktywności – pozwólcie dziecku zdecydować (oczywiście w ramach pewnych wyznaczonych przez Was granic), co by chciało porobić, na jakie aktywności (wykonywane w domu) ma chęć;
- możliwość odnowienia kontaktów telefonicznych z rodziną (dalszą lub bliższą) bądź znajomymi;
- czas na wspólne oglądanie bajki/programu edukacyjnego itp., a po zakończeniu rozmowa na temat zagadnień w nich poruszanych, doświadczeń dziecka z nimi związanych itp.;
- czas na realizowanie swoich pasji, zainteresowań, hobby lub ich poszukiwanie.
16. Postaraj się wspólnie z dzieckiem ułożyć na nowo rutynę dnia codziennego, zorganizować jego czas na wzór tego, co było przed rozpoczęciem się pandemii. Podziel go na czas na naukę i czas na zabawę. Czynności rutynowe pozwalają przynajmniej częściowo przywrócić poczucie normalności, w sytuacji w jakiej się znaleźliśmy, dają poczucie kontroli, bezpieczeństwa, wspierają zachowanie dobrego zdrowia psychicznego. Pilnuj tego schematu, by dziecko, gdy stan zagrożenia epidemicznego już minie, nie miało problemu z powrotem do wcześniejszego funkcjonowania. Wprowadź alternatywy dla czynności wykonywanych przez dziecko przed pandemią np.: spotkania ze znajomymi/rówieśnikami można czasowo zamienić na kontakty telefoniczne lub audiowizualne z nimi za pośrednictwem Internetu.
17. Podkreślaj, że ograniczenia wprowadzone zostały tylko na pewien czas i są niezbędne by ochronić zdrowie dziecka i innych. Można zacząć wspólnie snuć plany, co się będzie chciało zrobić, kiedy sytuacja się już unormuje. Da to nadzieję, wzbudzi motywację do jak najszybszego przezwyciężenia obecnej sytuacji, a należy wskazywać, że kluczem do tego jest ścisłe przestrzeganie tych ograniczeń i ich tymczasowa akceptacja.
18. Zmotywuj dziecko do wspólnej nauki zdrowych nawyków i odpowiedzialności za społeczeństwo, którego jest częścią. Jest to czas by poruszyć kwestie związane z:
- dbałością o higienę (częste mycie rąk, unikanie dotykania się po twarzy i wkładania rąk do buzi, zasłanianie buzi podczas ziewania, kichania, kaszlu we właściwy sposób itp.);
- prawidłowymi nawykami żywieniowymi;
- regulacją cyklu dnia i nocy (czas na pracę i odpoczynek, kładzenie się o określonej porze, spanie optymalną ilość godzin, budzenie się o stałej porze);
- tworzeniem postaw obywatelskich (współodpowiedzialności za losy swoje i innych osób).
Sam staraj się postępować zgodnie z tym, co chcesz przekazać dziecku, bądź wzorem do naśladowania. Nauka poprzez naśladowanie i modelowanie jest jedną z najbardziej skutecznych i wprowadzających trwałe zmiany.
19. Zapewnij dziecko, że ma w Tobie oparcie i nie jest w tej sytuacji zdane samo na siebie.
20. Wzmocnij poczucie bezpieczeństwa dziecka stwierdzeniem, że jego rodzina robi wszystko, by uniknąć zarażenia, oraz że dziecko też powinno się do tego przyłączyć – przedstaw mu (adekwatne do jego wieku) sposoby, w jakie może to robić (np.: zachowując higienę, pozostając w domu itp.).
Opracowała:
Monika Bendyk - psycholog